Pozbawienie prawa do zachowku jest możliwe poprzez wydziedziczenie w testamencie. Wydziedziczyć można za działania sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, rażące obrazy czci, przestępstwa przeciw życiu lub zdrowiu spadkodawcy, lub nie dopełnianie obowiązków rodzinnych. Wydziedziczona osoba traktowana jest, jakby nie dożyła otwarcia spadku, nie uczestniczy w podziale majątku i nie ma prawa do zachowku.
W testamencie spadkodawca może rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci zgodnie ze swoją wolą. Wprowadzone przez prawo spadkowe regulacje dotyczące zachowku sprawiają jednak, że w niektórych sytuacjach najbliższej rodzinie i tak będzie przysługiwało roszczenie dotyczące określonego udziału w spadku.
Czym jest zachowek?
Dziedziczenie odbywa się na podstawie testamentu albo ustawy. Jeśli spadkodawca decyduje się sporządzić testament, podział spadkowy będzie przeprowadzony zgodnie z jego wolą. W takiej sytuacji do dziedziczenia mogą dojść dowolnie wybrane osoby, w tym niespokrewnione z testatorem.
Zachowek to świadczenie, którego mogą dochodzić osoby pominięte w testamencie. Należy się zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Wysokość zachowku wynosi:
- jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym;
- w innych wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Jeśli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku, co do zasady przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Jak spadkodawca może pozbawić prawa do zachowku?
Wydziedziczenie polega na pozbawieniu prawa do zachowku osoby wskazanej w testamencie.
Co więcej spadkodawca musi swoją decyzję uzasadnić i oprzeć na tzw. przyczynach wydziedziczenia wymienionych w kodeksie cywilnym.
Warto jednak zwrócić uwagę, że zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku. Zatem jeżeli spadkodawca zamierza wydziedziczyć dzieci i wnuki, to wobec każdej z tych osób musi wskazać odpowiednie uzasadnienie w treści testamentu.
Przyczyny wydziedziczenia w testamencie
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli osoba uprawniona do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Te dość ogólnie i formalnie opisane przesłanki wydziedziczenia wyjaśnia orzecznictwo. Aby pozbawienie prawa do zachowku było skuteczne, trzeba rzetelnie wskazać przyczynę swojej decyzji. Co ciekawe nie wystarczy powtórzyć zwrotów z kodeksu cywilnego, ale należy opisać sytuację lub zachowania danego krewnego, które wypełniają te powody.
Postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
Zasady współżycia społecznego to klauzula generalna. W tym kontekście uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia oznacza zachowanie naganne, którego nie da się zaakceptować, ponieważ narusza ogólnie przyjęte normy moralne i społeczne i którego – co najważniejsze – nie akceptuje spadkodawca.
Warto podkreślić, że nie musi tu chodzić o zachowanie w stosunku do spadkodawcy. Przykładem zachowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego, może być np. zajmowanie się handlem narkotykami.
Dodatkowo trzeba pamiętać, że za przesłankę wydziedziczenia nie może być uznane tego typu postępowanie w sytuacji, gdy spadkodawca o nim wiedział i je aprobował.
Uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Drugą przyczyną wydziedziczenia jest uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Mowa tu o zachowaniu długotrwałym i poważnym, polegającym na zaniedbywaniu osoby spadkodawcy przez członków najbliższej rodziny lub nie utrzymywanie z nim relacji.
To zupełnie naturalne, że od najbliższych członków rodziny możemy oczekiwać pewnego zakresu osobistej troski o spadkodawcę, co znajduje swój wyraz poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami.
Przykład takiej sytuacji to m.in. pozbawienie opieki nad spadkodawcą podczas ciężkiej choroby, brak udziału w jego życiu, brak pomocy finansowej w razie uzasadnionych potrzeb spadkodawcy, czy zerwanie kontaktów rodzinnych itp.
Przestępstwo przeciwko spadkodawcy albo osobom najbliższym
Powodem wydziedziczenia może być również popełnienie przestępstwa przeciwko samemu spadkodawcy albo jego najbliższym. Chodzi o czyn umyślny. W zakres uzasadnionej podstawy wchodzą przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażąca obraza czci.
Jakie są skutki przebaczenia?
Czasami zdarza się, że po wydziedziczeniu testator decyduje się na przebaczenie bliskiej osobie. Co w takiej sytuacji dzieje się z zachowkiem i udziałem spadkowym? Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył, a jeśli przebaczenie nastąpiło już po sporządzeniu testamentu, wówczas jest nieważne. Co ciekawe przebaczenie odnosi ten sam efekt nawet wówczas, kiedy spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (np. ze względu na stan zdrowia czy zażywane leki nie był w pełni poczytalny). Wystarczy, żeby działanie spadkodawcy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Sąd Najwyższy wielokrotnie już rozstrzygał, że przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i aby było skuteczne, nie wymaga zachowania formy testamentowej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 roku, sygn. akt III CZP 37/18).
Jednocześnie warto wspomnieć, że skutkiem przebaczenia po wydziedziczeniu w testamencie jego unieważnienie. Taka decyzja nie oznacza odzyskania statusu spadkobiercy ustawowego, jeśli spadkodawca powołał do spadku spadkobiercę testamentowego. Gdyby miało być inaczej, trzeba by sporządzić nowy testament uchylający rozrządzenia testamentowe bądź zmienić testament.
FAQ – najczęściej zadawane pytania:
Co to jest zachowek?
Zachowek to część spadku, która przysługuje określonym osobom, chyba, że zostały wydziedziczone w testamencie. Jest to uregulowane w artykule 1008 kc.
Jak można pozbawić kogoś prawa do zachowku?
Pozbawienie zachowku może nastąpić wobec spadkodawcy, gdy osoba wydziedziczona dopuści się m.in. działań lub zaniechań, które prowadzą do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej. Aby wydziedziczenie spadkobiercy było skuteczne, musi to być dokonane w sposób określony przez prawo, na przykład tylko w testamencie.
Czy wydziedziczenie może nastąpić bezpośrednio w testamencie?
Tak, wydziedziczenie może nastąpić jedynie w testamencie, który jest zgodny z przepisami prawa.
